Wszystkie łąki i pastwiska, wszystkie góry i pagórki są aptekami – mawiał Paracelsus. Od najdawniejszych czasów człowiek gromadził wiedzę o poszczególnych roślinach. W miarę rozwoju cywilizacyjnego zgromadzone doświadczenia stały się wystarczające do stworzenia odrębnego działu nauki –
fitoterapii.
O znaczeniu roślin leczniczych świadczy fakt, że gdy tylko człowiek opanował sztukę pisania, zaczął utrwalać ziołowe receptury. Dowodem są odnajdywane przez archeologów lekarskie tabliczki Sumerów, licząca ponad 4,5 tysiąca lat księga Pent-Sao ze starożytnych Chin czy egipski papirus Ebersa (nazwisko badacza, profesora egiptologii), w którym opisano ponad osiemset recept na preparaty ziołowe. Ten najlepiej zachowany staroegipski manuskrypt o charakterze farmaceutyczno-medycznym opisuje użycie ziół znanych i stosowanych do dzisiaj – aloesu, glistnika jaskółcze ziele, mięty czy piołunu. Opisuje też znieczulające działanie maku.
Wielcy starożytni
Starożytna medycyna kojarzona jest przede wszystkim z „ojcem medycyny” Hipokratesem, autorem znanego zwrotu: „po pierwsze nie szkodzić” (łac. Primum non nocere). W swoich pismach medycznych odrzucał przesądy, jakoby choroby (np. padaczka) były przyczyną opętania, jak uważali kapłani, zwracał uwagę na znaczenie dla zdrowia higieny i odżywiania oraz opisał ponad 400 roślin. Twierdził, że w ziołolecznictwie należy wykorzystywać całe rośliny – niepoddawane żadnej obróbce – gdyż wszystko, co w pełni naturalne, jest dla nas najlepsze.
Nie sposób jednak nie wspomnieć o dwóch innych Grekach – Dioskuridesie oraz Teofraście. Pierwszy z nich towarzyszył rzymskich legionom, pełniąc funkcję lekarza, a do historii przeszedł jako autor dzieła „O środkach leczniczych ksiąg pięcioro”, w którym szczegółowo opisał działanie (potwierdzone przez współczesne badania) m.in. rumianku pospolitego i żywokostu lekarskiego.
Natomiast Teofrast – nazywany „ojcem botaniki” – był przyrodnikiem i filozofem (uczniem samego Arystotelesa). Swoje życie poświęcił badaniom nad światem roślin. Opisał ich ponad 500 gatunków i jako pierwszy wyodrębnił wyraźnie w opisach korzeń, łodygę oraz liść. Jego systematyka świata roślin stosowana była jeszcze w XVI w., a dziewięciotomowe „Badania nad roślinami” wydała w 60. latach XX w. Polska Akademia Nauk.
Na wyróżnienie zasługuje Claudius Galenus – medyk, farmaceuta (posiadał własną aptekę) i filozof, autor około 300 prac, w tym „Sztuka lekarska” i „O mieszaniu i działaniu leków”. Nie tylko opisał ponad 400 roślin leczniczych, ale również pozostawił po sobie receptury licznych preparatów ziołowych (nazywanych od jego nazwiska galenowymi): nalewek, miodów, proszków, octów, olejów oraz win. W przeciwieństwie do Hipokratesa uważał bowiem, że należy przetwarzać surowce roślinne. W swoich badaniach wykazał, że nalewka i proszek z tej samej rośliny mogą mieć zupełnie odrębne działanie.