Krzyż, będący prostym znakiem, złożonym z dwóch, przecinających się linii, jest jednym z najstarszych symboli religijnych. Najdawniejsze znane przedmioty w formie krzyża pochodzą z późnego mezolitu (8000 lat przed Chr.).
Symbol krzyża znajdujemy w różnych kulturach na całej ziemi. W starożytnym Egipcie był to anch w formie litery T z pętlą u góry (crux ansata), zwany też kluczem Nilu. Jest to hieroglif oznaczający życie. Jego kształt przypominał kobiece łono i był symbolem płodności. Stanowił atrybut bóstw, które obdarzają śmiertelników życiem. Zaokrąglony koniec oznaczał wieczne życie, a krzyż poniżej – świat materialny. Anch symbolizował też słońce (okrąg) wschodzące nad Nilem (linie na dole). Znak ten został przejęty przez pierwszych chrześcijan wyznania koptyjskiego.
Uniwersalna symbolika krzyża
Podobnym do anch, ale bez pętli, jest krzyż Tau – w kształcie litery T (crux commissa), znany też jako krzyż egipski lub krzyż św. Antoniego. Belka pozioma oznacza strefę nieba, pionowa – strefę wody (deszcz). Również ten starożytny święty znak, podobnie jak anch, symbolizował życiodajne siły słońca panującego nad wszystkim. Krzyż wpisany w okrąg (krąg słoneczny) pojawia się także w mitologii skandynawskiej jako krzyż Odyna. Z niego wywodzi się czteroramienny krzyż w okręgu znany wśród Celtów i w innych rejonach Europy. Również Słowianie wiązali krzyż z siłami przyrody, głównie ze słońcem, ogniem i życiem. Krzyż oznaczał równowagę wszechświata i zapewniał szczęście, dobrobyt, przychylność bogów.
W starożytnej Grecji używany był krzyż klasyczny (crux immissa quadrata) o równych ramionach, symbolizujących cztery strony świata. W tradycji chrześcijańskiej belka pionowa stała się symbolem łaski zstępującej z góry od Boga, a pozioma – jej działania w człowieku.
Krzyża jako symbolu używali też cesarze rzymscy. Znak ten stał się szczególnie popularny w Rzymie w II i III w. po Chr., gdy rozpowszechnił się kult perskiego boga słońca Mitry. Cesarz Konstantyn Wielki (272-337), który po edykcie mediolańskim (313 r.) uczynił chrześcijaństwo religią państwową, wybrał jako swoje godło krzyż w kształcie greckiej litery X z literą P (rho), zwany chrismon (monogram Chrystusa), złożony z dwóch pierwszych liter imienia Chrystusa. Symbol krzyża znały również cywilizacje Chin oraz Ameryki Południowej (Aztekowie i Majowie). W historii ludzkości krzyż pojawia się także w sferze świeckiej. Jest obecny jako godło na tarczach, chorągwiach, a także na orderach i odznaczeniach.